2024 / 2023 / 2022 / 2021 / 2020 / 2019 / 2018 / 2017 / 2016 / 2006 t/m 2015

9 januari: Geneeskrachtige kruiden in de oudheid

Zonder planten zouden we niet kunnen bestaan: Zij zijn de bron van zuurstof en van ons voedsel, zowel direct voor de mens en als voor de dieren die wij eten; Zij zijn ook een bron van medicijnen, parfum en specerijen. Dat geldt voor allerlei typen planten, zowel kruiden, als ook struiken en bomen.
Al sinds mensenheugenis vormen planten een belangrijke bron van geneesmiddelen – ook tegenwoordig bevatten veel geneesmiddelen stoffen die oorspronkelijk door planten zijn ‘uitgevonden’. Uit de Griekse en Romeinse Oudheid zijn aardig wat geschreven bronnen beschikbaar, zoals de boeken van Theophrastus en Dioscorides. Ook in de Bijbel en Egyptische geschriften worden allerlei planten genoemd, waarvan het gebruik nog steeds wordt bestudeerd. Vaak zijn deze soorten in de eerste Europese kruidenboeken terug te vinden, en veel van dergelijke plantenproducten worden nog steeds gebruikt. Vanavond maken we een rondje om de Middellandse Zee, met speciale aandacht voor medicinale planten zoals de Alruin, Slaapbol, Roos, Dadelpalm, Mirre, Wierook en Silphium.

Spreker: Gerda van Uffelen. Zij studeerde biologie in Leiden, met als specialisaties plantkunde, geologie, ecologie en microbiologie. Ze promoveerde op de ontwikkeling van varensporen en was van 1993 tot 2019 collectiebeheerder in de Leidse Hortus Botanicus. Ze bestudeert tegenwoordig de geschiedenis van het gebruik van planten in het algemeen en van die in de Hortus in het bijzonder.

Muziek: Pieter Pierrot met instrumentaal gitaarspel dat bijna klassiek klinkt

De sheets van deze lezing kunnen hier gedownload worden (let op, bijna 2 MB).

12 maart: Voorbij duurzame stroom: de volgende fase van de energietransitie

De energietransitie raakt op stoom en zal binnenkort een nieuwe fase ingaan. De elektriciteitsvoorziening is nu voor ongeveer de helft duurzaam en zal over een decennium grotendeels CO2-vrij zijn. Maar pas dan begint het echte werk: de verduurzaming van de overige 80% van de Nederlandse energieconsumptie die nu nog gebruik maakt van olieproducten, aardgas en kolen. Terwijl tot nu toe vooral meer duurzame stroom werd opgewekt, zullen in deze volgende fase nieuwe problemen moeten worden opgelost. Grootschalige energieopslag zal ontwikkeld moeten worden om perioden met onvoldoende aanbod van duurzame energie te overbruggen. De verwachting is dat waterstof hiervoor gebruikt zal kunnen worden, maar er is nog wel een aantal obstakels te overwinnen. Waterstof zou ook gebruikt kunnen worden voor toepassingen waarvoor elektriciteit niet geschikt is, zoals sommige industriële aanwendingen. Daarnaast kunnen andere energiebronnen een aanvullende rol spelen. Geothermie zou bijvoorbeeld in een belangrijk deel van de warmtevraag kunnen voorzien.
Deze ingrijpende verandering van het energiesysteem vraagt om een nieuwe wijze van aansturing. De snelle elektrificatie vereist vergaande coördinatie van de investeringen in duurzame energie, energienetwerken en waterstofinfrastructuur, waarbij de keuzes afgestemd moeten worden op de voorkeuren van energieverbruikers. Marktwerking blijft nuttig om de vele producenten en consumenten van energie te coördineren, maar tegelijkertijd bieden markten onvoldoende investeringsprikkels, zodat de overheid, door middel van subsidies, de ontwikkeling van een groot deel van de energie-infrastructuur direct zal moeten blijven aansturen.
In zijn lezing zal prof. De Vries deze ontwikkelingen beschrijven en ingaan op de maatschappelijke keuzes die voorliggen.

Spreker: Prof. Laurens de Vries is hoogleraar aan de Faculteit Techniek, Beleid en Management van de TU Delft. Hij is expert op het gebied van energiesystemen, met een focus op de (economische) inrichting en regulering van de sector. Zijn onderzoeksprojecten richten zich op onderwerpen zoals het ontwerp van een 100% duurzame elektriciteitsmarkt, het marktontwerp voor een energiesysteem op de Noordzee, de inrichting van Europese onbalansmarkten, energiesysteemintegratie op het distributieniveau en markten voor micro grids op basis van gelijkstroom. In zijn onderzoek heeft hij zich altijd gericht op de lange termijn en daarbij de link gelegd tussen beleid en wat er fysiek op of in de grond gebeurt.

Muziek: Willemine & Marcel. Zij spelen o.a. klassiekers uit het repertoire van Stevie Wonder.

De sheets van deze lezing kunnen hier gedownload worden (let op, bijna 6 MB).

9 april: Zeespiegelstijging en klimaatverandering

In Nederland is zeespiegelstijging een icoon van de maakbaarheid van de samenleving. Waterdeskundigen overtroeven elkaar jaarlijks in hoeveel zeespiegelstijging ze wel niet aan denken te kunnen. De getallen over wat we aankunnen gaan in de loop van de tijd snel omhoog met als voorlopig hoogtepunt de plannen die recentelijk door het kennisprogramma Zeespiegelstijging gelanceerd zijn. De wetenschappelijke inzichten over zeespiegelstijging en klimaatverandering laten echter een minder optimistisch beeld zien.
Niet alleen de onzekerheid in de voorspelling van de zeespiegelstijging is groot. Ook is het onzeker of voorgestelde maatregelen om te voorkomen dat een groot gedeelte van Nederland kopje-onder gaat daadwerkelijk voldoende effectief zijn en zelfs of de voorgestelde maatregelen überhaupt haalbaar zijn. Ook daarom blijft het noodzakelijk ons te richten op het zo veel mogelijk voorkomen van die zeespiegelstijging.
In deze lezing zal prof. van de Wal uitleggen waarom het nadenken over 5 meter zeespiegelstijging van beperkte waarde is.

Spreker: Prof. Roderik van de Wal. Hij is sinds 2019 hoogleraar klimaatverandering, in het bijzonder gespecialiseerd in zeespiegelverandering en kusteffecten. Hij is verbonden aan het Instituut voor Marien en Atmosferisch Onderzoek (IMAU) aan het Departement Fysische Geografie, beide van de Universiteit Utrecht. Hij onderzoekt daar de historische veranderingen in het klimaat en de ijskappen en het effect daarvan op de kusten. In 2019 heeft hij bijgedragen aan het IPCC rapport over de wereldwijde stijging van de zeespiegel.

Muziek: Beechcraft Bonanza, een rock-’n’-roll singer-songwriter uit Almere met zelfgeschreven nummers en covers geïnspireerd op jaren 50 rockabilly, blues, pop en country.

14 mei: De meerwaarde van kunstmatige intelligentie voor archeologen

Wie bij archeologie alleen denkt aan archeologen die met een kwastje de pas opgegraven scherf van een vaas schoonmaken kan het beeld na deze lezing bijstellen. Archeologie heeft te maken met enorme hoeveelheden data, zoals foto’s gemaakt vanuit satellieten en vliegtuigen, die geanalyseerd moeten worden. Sinds het Verdrag van Valletta (1992) dat de omgang met Europees archeologisch erfgoed regelt, wordt telkens wanneer ergens gebouwd gaat worden, eerst gecontroleerd of er archeologisch erfgoed in de bodem zit. Dit heeft alleen al in Nederland geleid tot zo’n 4.000 archeologische onderzoeken per jaar.
Het gevolg is dat er een stroom van rapporten en data beschikbaar is gekomen. Al deze informatie wordt handmatig bekeken, een monnikenwerk. Logisch dat er gedacht wordt aan een efficiëntere en snellere manier om de informatie op te kunnen zoeken.
Alex Brandsen studeerde archeologie en zette de stap om zijn vak te combineren met informatica. Hij doet onderzoek naar manieren om de technieken voor het doorzoeken van digitale archeologische rapporten te verbeteren, want de bekende zoekmachines begrijpen de concepten uit de archeologie niet. Alex Brandsen heeft met deep learning, een vorm van kunstmatige intelligentie, een zoekmachine ontwikkeld die heel precies alle data kan doorzoeken.
Een voorbeeld waarbij de zoekmachine kan helpen zijn begrafenissen en crematies van overledenen in de vroege Middeleeuwen. De consensus was, dat mensen begraven werden, maar er zijn al een paar rapporten gevonden waarin crematies voorkomen. Het is onmogelijk alles over de Middeleeuwen, nederzettingen en begravingen handmatig na te lezen, dus is een zoekmachine die deze informatie kan vinden erg nuttig. Door datamining wordt ons beeld van het verleden verhelderd.

Spreker: Alex Brandsen is archeoloog met als specialisatie digitale technieken en webtechnologie. Alex is in 2022 gepromoveerd in Digitale Archeologie aan de Leidse Universiteit. Hij werkt nu als postdoc aan het project EXALT: Excavating Archaeological Literature. Samen met een collega won hij de ‘444 Interdisciplinary Activity Grant’, een beurs voor jonge academici.

Muziek: Dansorgel ‘De Cubaan’ brengt een prachtige, exotische muzikale reis, gekruid met Guaracha, Merengue, Bachata, Salsa, enzovoorts, daarbij o.m. gebruik makend van een draaiorgel.

11 juni: Van geen therapie naar gentherapie: genetische modificatie bij de mens

De uitdrukking ‘Het zit hem in de genen’ of ‘Het zit haar in het DNA’ geeft meestal aan dat de eigenschap onlosmakelijk met dat individu verbonden is. Toch moeten deze uitdrukkingen binnenkort op de helling. We kunnen tegenwoordig in onze cellen het DNA, onze genen, aanpassen of repareren. Professor Rob Hoeben, verbonden aan het LUMC, houdt zich bezig met het ontwikkelen van veilige technieken om genen in cellen van ons lichaam aan te passen. Hij richt zich hierbij op aangeboren aandoeningen zoals spierziekten, op verworven kwalen zoals suikerziekte en hartaandoeningen en op stoornissen die het gevolg zijn van ongevallen zoals dwarslaesies. Rob Hoeben zal de huidig stand van zaken schetsen en ingaan op een aantal toekomst­verwachtingen.

Spreker: Prof. Rob Hoeben is hoogleraar Genoverdracht en verbonden aan het LUMC. Hij is werkzaam op het gebied van de gentherapie, waarbij hij zich richt op het ontwikkelen van virussen voor genoverdracht ten behoeve van gentherapie. Daarnaast onderzoekt hij virussen die in staat zijn kankercellen te infecteren en doden.

Muziek: Annette Vogel. Zij is singer-songwriter en brengt liedjes over de zoektocht naar de zin van het bestaan, waarheid en liefde.

10 september: De belegering van Leiden in 1574

In de geschiedschrijving van de Nederlandse Opstand (1568-1588) neemt het beleg van Leiden in 1574 een speciale plaats in. Hoewel met wijsheid achteraf de victorie bij Alkmaar begon, is het de vastberadenheid van de Leidenaars geweest die nog altijd tot de verbeelding spreekt. Slechts twee andere Nederlandse steden hebben een vergelijkbare positie in de collectieve herinnering verworven: Bergen op Zoom (beleg van 1622) en Groningen (beleg van 1672).
De verdediging van Leiden in 1574 is in de negentiende eeuw tot symbool van de nationale vrijheidsstrijd tegen Spaanse tirannie gemaakt. Vaderlandslievende burgers zetten alles op het spel om vaderland en godsdienst (de ware religie zoals geleerd in de gereformeerde kerk) te behouden. Na maanden van zware strijd behaalden zij de overwinning op de Spaanse soldateska en werden daarvoor beloond met hutspot, brood, haring én de stichting van een universiteit.
Dit aantrekkelijke beeld zegt echter meer over de opvattingen van de negentiende-eeuwers dan over de omstandigheden waaronder de strijd daadwerkelijk plaatsvond. In zijn lezing zal Olaf van Nimwegen de betekenis van het beleg van Leiden in de context van de beginjaren van de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) behandelen. Wat is bijvoorbeeld de link tussen deze belegering en die van Haarlem in 1573 en de slag bij Mook in 1574? Welke invloed hadden godsdienst en opvattingen over vrijheid op de bereidheid van de Leidenaars om niet te capituleren? Wat zegt dit beleg over de verhouding tussen burgers en soldaten? En wat waren de lessen die uit de gebeurtenissen van 1574 getrokken werden?

Spreker: Olaf van Nimwegen. Hij is als historisch onderzoeker verbonden geweest aan de Universiteit van Leiden en ook aan de Universiteiten van Utrecht, Amsterdam en Groningen, alsook aan de Faculteit Militaire Wetenschappen van de Nederlandse Defensie Academie in Breda. Nu is hij werkzaam als zelfstandig onderzoeker en schrijver van publicaties over de vroegmoderne tijd vanuit Nederlands perspectief.
Van Nimwegen heeft hierover meerdere populaire boeken geschreven, waarvan de meest recente zijn: Willem V: De laatste stadhouder van Nederland 1748-1806 (2023), De veertigjarige oorlog 1672-1712: de strijd van de Nederlanders tegen de Zonnekoning (2020) en De Nederlandse Burgeroorlog (1748-1815) (2017). Voor twee van zijn boeken heeft hij de Schouwenburgprijs voor militair-historische studies gekregen, in 2004 voor De Republiek der Verenigde Nederlanden als grote mogendheid (1713-1756) (2002) en in 2016 voor Te vuur en te zwaard. De militaire ontwikkeling van Europa (2015).
Voor zijn onderzoek bouwt hij de legerformaties soms na met zijn verzameling tinnen soldaatjes.

Muziek: Thijs Ronteltap. Hij is een pianist met een breed scala aan genres in zijn repertoire, gespecialiseerd in jazzmuziek.

Deze avond stond in het teken van het 450- jarig jubileum van Leidens Ontzet en is mogelijk gemaakt door de sponsoring van de 3 October Vereeniging.

8 oktober: Antibiotica en resistentie: een kat-en-muisspel

Sinds de introductie van antibiotica in de geneeskunde na het eind van de Tweede Wereldoorlog waren lange tijd de meeste bacteriële infecties steeds beter te behandelen. Echter, steeds meer pathogene bacteriën worden resistent tegen steeds meer verschillende antibiotica. Hierdoor kunnen allerlei nu eenvoudig te behandelen infectieziekten, zoals longontsteking, gastro-enteritis en urineweginfecties opnieuw ernstige gevolgen krijgen.
Om toch werkzame medicijnen te behouden voor bacteriële infectieziekten wordt naarstig gezocht naar nieuwe antibiotica. Hierbij wordt ook onderzocht of er alternatieve behandelingen zijn om deze bacteriën in toom te houden, zoals bijvoorbeeld met bacteriofagen. Dat zijn virussen die zich in bacteriën reproduceren en daarbij de bacterie-gastheer doden.
Prof. Mark de Boer zal ons inwijden in wat antibiotica-resistentie nu precies is, hoe het zich verspreidt en welke opties we nu hebben in de strijd ertegen. Hierbij zal hij ook presenteren wat de stand van zaken is betreffende de ontwikkeling van nieuwe antibiotica.

Spreker: Prof Mark de Boer is hoogleraar Infectieziekten bij het LUMC. Bij zijn aanstelling in 2022 was zijn oratie getiteld: “Antibioticaresistentie en de zoektocht naar de grenzen tussen onder- en overbehandeling met antibiotica”. Hij onderzoekt hoe we binnen de moderne geneeskunde moeten anticiperen op de wereldwijd toenemende antibiotica-resistentie, en houdt zich naast het onderzoek bezig met onderwijs, antibioticabeleid en de verbinding met de samenleving.

Muziek: Mark de Haan en de Twee Kanten van Nuance, een Nederlandstalige band rond singer-songwriter Mark de Haan, met een 5-koppige bezetting van gitaar, bas, toetsen, viool en drums. Het repertoire, het beste te beschrijven als een mengeling van folk, blues en rock, bestaat uit eigen werk met hier en daar een cover of ver-/her-taling van bestaande nummers en invloeden reikend van Spinvis tot Bob Dylan en Maarten van Rozendaal tot Leonard Cohen.

12 november: De weg naar cybercriminaliteit

De weg naar cybercriminaliteit: de eerste stappen van jongeren in de wereld van cybercriminaliteit en online interventies daartegen.

Hoe komt iemand terecht in de cybercriminaliteit en welke ontwikkelingen doorlopen jonge cybercriminelen? Traditioneel gezien spelen offline sociale banden en offline criminele ontmoetingsplaatsen een belangrijke rol in het tot stand komen van nieuwe criminele samenwerkingsverbanden. Tegenwoordig biedt internet echter nieuwe manieren om sociale contacten op te doen en zijn er tal van criminele ontmoetingsplaatsen op zowel het zogenaamde dark web als het clear web (het deel van internet dat iedereen via zoekmachines makkelijk kan bereiken). De vraag is in hoeverre cybercriminelen gebruik maken van de offline en online sociale contacten en criminele ontmoetingsplaatsen en wat de betekenis daarvan is voor de weg waarlangs nieuwe cybercriminelen zich ontwikkelen.
In deze presentatie zal eerst worden ingegaan op lopend onderzoek waarvoor jonge hackers zijn geïnterviewd. De eerste resultaten laten zien dat ‘Gaming, Google en YouTube’ belangrijk zijn voor de ontwikkeling van jonge hackers. Dat biedt ook perspectief voor nieuwe online interventies. Het tweede deel van de presentatie gaat over twee recent ontwikkelde interventies op Google en Instagram.

Spreker: Prof. Rutger Leukfeldt. Hij is sinds 2023 bijzondere hoogleraar Governing Cybercrime aan de Universiteit van Leiden. Daarnaast is hij directeur van het Centre of Expertise Cybersecurity van de Haagse Hogeschool. Het onderwijs en onderzoek van Leukfeldt richt zich op de human factor in cybercrime. Wie zijn daders, wat zijn hun werkwijzen? Hoe zien risicoprofielen van slachtoffers eruit? En hoe kunnen we de aanpak van cybercrime het beste inrichten?

Muziek: Hans Elzinga met gitaren, fluiten en ook zang. Eén muzikant en meerdere klonen dankzij subtiel gebruik van een loop pedaal. Flarden van wereldmuziek, folk en jazz verstrengelen zich tot een symfonische beleving (maar soms ook niet).