2024 / 2023 / 2022 / 2021 / 2020 / 2019 / 2018 / 2017 / 2016 / 2006 t/m 2015

10 januari 2023: Ons immuunsysteem en waarom veel vaccins het niet goed doen in arme landen

Vaccinatie is een van de belangrijkste medische verworvenheden. Helaas blijkt de effectiviteit van een vaccin nogal te variëren tussen verschillende bevolkingsgroepen en regio’s. Daardoor wordt de ontwikkeling van effectieve vaccins belemmerd. Zo leveren malariavaccins in de hoge-inkomenlanden bijna 100% bescherming, terwijl datzelfde vaccin in de regio’s met lage inkomens maar voor 25-50% bescherming biedt. Een vergelijkbaar verschil in effectiviteit of in vermogen om de aanmaak van antistof te stimuleren is waargenomen bij andere vaccins, zoals die tegen tuberculose, het rotavirus en gele koorts.

Om goede effectieve vaccins te ontwikkelen hebben we daarom een betere kennis van het immuunsysteem nodig. Onze huidige kennis is echter bijna uitsluitend gebaseerd op onderzoek in het meer welvarende deel van het noordelijk halfrond. Kennis van het immuunsysteem in de lage-lonenlanden van het zuidelijk halfrond is nauwelijks voorhanden. En dat terwijl het immuunsysteem wordt beïnvloed door allerlei omgevingsfactoren, zoals blootstelling aan pathogenen, darmflora en dieet. Als we de invloed van die omgevingsfactoren op het immuunsysteem kennen en daardoor beter begrijpen waarom dat immuunsysteem soms maar beperkt reageert op vaccins, hopen wij dat te kunnen verbeteren zodat vaccins ook daar werken waar ze het meest nodig zijn: in de minder welvarende delen van de wereld.

Spreker: Maria Yazdanbakhsh, hoogleraar op het gebied van de cellulaire immunologie van parasitaire infecties en hoofd van de afdeling Parasitologie van het LUMC. Zij is voorzitter van de Nederlandse Vereniging voor Parasitologie.

Muziek: Jaap de Kwaasteniet, met zijn straatorgel de Cubaan.

14 februari 2023: Duurzaam grondstoffengebruik

Urban mining (oftewel letterlijk stadsmijnbouw) heeft als doel om zoveel mogelijk grondstoffen én bouwmaterialen zo hoogwaardig mogelijk te hergebruiken. De stad kun je in feite beschouwen als een mijn, waarin grondstoffen en materialen zijn opgeslagen in allerlei producten en structuren. Naar die stedelijke mijn doet onze spreker van vanavond, prof. Ester Van der Voet veel onderzoek. We weten veel over de primaire winning en productie van grondstoffen en gebruiksartikelen, maar nog te weinig over de gebruiksfase en wat er daarna overblijft, en hoe we materialen kunnen terugwinnen en hergebruiken uit de restanten. Van der Voet ziet veel dat beter kan. Neem oude elektriciteitskabels in woonwijken. Die laten we liggen, terwijl we al dat koper ook opnieuw kunnen gebruiken. We moeten nu van de EU bijhouden hoeveel elektronisch afval we produceren. Recycling komt op gang. Een voorbeeld: Je kunt je oude telefoon inleveren bij Wecycle, al liggen er ook nog veel bij mensen in de la, zogenaamde winterslapende voorraden. Dit en meer zal aan bod komen tijdens een lezing die een klein aspect van een circulaire toekomst zal belichten.

Spreker: Ester van der Voet, hoogleraar duurzaam grondstofgebruik bij het Centrum voor Milieuwetenschappen Leiden (CML, UL). Haar huidige activiteiten zijn voornamelijk gericht op circulaire economie en urban mining, met name scenario-ontwikkeling op verschillende schaalniveaus en het opbouwen van informatiesystemen ter ondersteuning van lokaal, nationaal en internationaal beleid inzake duurzaam gebruik van hulpbronnen.

Muziek: Vita & Ronald. Zij zijn een semi-akoestisch duo uit Hilversum met een repertoire dat het best valt te omschrijven als Americana. En dat in de breedste zin van het woord. Ze spelen country-, blues-, pop-, rock- en folksongs met een grote rol voor tweestemmige zang. Songs van o.a. The Everly Brothers, Merle Haggard, Elmore James, Creedence Clearwater Revival, The Rolling Stones, Bob Dylan en af en toe een eigen nummer.

14 maart 2023: Relatie tussen (natuur)rampen en nationale gevoelens.

De negentiende eeuw was voor Nederland een eeuw vol rampen: explosies, stormvloeden, rivieroverstromingen vonden met enige regelmaat plaats. Deze rampen richtten telkens grote materiële schade aan en kostten tientallen, soms wel honderden mensen het leven. Toch leverde deze rampspoed ook iets anders op, namelijk gevoelens van nationale lotsverbondenheid. Voor zijn proefschrift bracht Fons Meijer de manieren in kaart waarop negentiende-eeuwse Nederlanders tijdens grote rampen vorm en betekenis gaven aan nationale gevoelens. Hij betoogt dat er zelfs zoiets bestond als een specifiek soort rampennationalisme, dat ramp na ramp meebouwde aan het fundament waarop de natiestaat uiteindelijk stevig kon steunen. Tijdens zijn lezing in ons Science Café zal hij laten zien op welke manieren dit rampennationalisme in de praktijk werkte.

Spreker: Fons Meijer is in 2022 aan de Radboud Universiteit gepromoveerd op het proefschrift Verbonden door rampspoed. Rampen en natievorming in negentiende-eeuws Nederland. Vanaf maart 2023 is hij werkzaam bij het Centrum voor Parlementaire Geschiedenis aan diezelfde universiteit.

Muziek: Willemine & Marcel. Zij spelen o.a. klassiekers uit het repertoire van Stevie Wonder.

 
11 april 2023: Woorden als Medicijn – Hoe het placebo-effect kan bijdragen aan betere zorg

Spreker: Andrea Evers, hoogleraar gezondheidspsychologie en wetenschappelijk directeur van het Instituut Psychologie aan de Universiteit Leiden.

Van veel reguliere behandelingen weten we niet wat de werkzame ingrediënten zijn. Zo kan het effect van een placebopil even groot zijn als bijvoorbeeld een echte antidepressivum of een pijnstiller. De effecten van veel behandelingen in de gezondheidszorg worden dan ook voor een deel verklaard door andere factoren dan het middel of de behandeling zelf. Voorbeelden voor deze factoren zijn het vertrouwen dat de behandelaar uitstraalt, de verwachting die iemand ten aanzien van een behandeling heeft en eerdere ervaringen die iemand heeft met behandelingen. Al deze factoren kunnen invloed hebben op behandeluitkomsten. Met deze bevindingen wordt in de reguliere gezondheidszorg echter nog nauwelijks rekening gehouden. Dit terwijl we met behulp van deze kennis de behandelingen zouden kunnen optimaliseren en tegelijkertijd mogelijke nadelige gevolgen van behandelingen (zoals risico’s op bijwerkingen) zouden kunnen verminderen. Mensen vragen ook in toenemende mate om een actieve deelname in de beslissingen over hun behandelingen en willen hier zo veel mogelijk zelf aan bijdragen. Ook hier wordt momenteel nog nauwelijks gebruik van gemaakt, terwijl de zorgkosten en de zorgvraag toenemen. In deze lezing zal de rol van de voorgenoemde factoren voor gezondheid en ziekte, zoals die bij het placebo effect een rol spelen, worden behandeld. Hierbij zal ook vooral aandacht worden besteed aan de mogelijkheid om via psychologische processen direct lichamelijke processen, zoals het immuunsysteem, te beïnvloeden. Tevens wordt een inkijk gegeven in welke innovatieve behandelingen hiervoor momenteel ontwikkeld worden. Uiteindelijk kan deze kennis worden vertaald naar praktische toepassingen voor de reguliere gezondheidszorg.

Spreker: Andrea Evers. Zij is hoogleraar gezondheidspsychologie en wetenschappelijk directeur van het Instituut Psychologie aan de Universiteit Leiden. Tevens is zij als Medical Delta hoogleraar Healthy Society verbonden aan de Universiteit Leiden, TU Delft en Erasmus Universiteit in Rotterdam. Als klinisch psycholoog vertaalt ze de inzichten uit het fundamentele onderzoek naar toepassingen in de praktijk. Ze ontving verschillende prestigieuze onderzoekssubsidies waaronder de Stevinpremie.

Muziek: Beechcraft Bonanza, een rock ’n roll singer-songwriter uit Almere met zelfgeschreven nummers en covers geïnspireerd op jaren ’50 rockabilly, blues, pop en country

9 mei 2023: De vele gezichten van het verbazingwekkende proton

Juan Rojo, hoogleraar Theoretische Natuurkunde aan de Vrije Universiteit Amsterdam, zal ons inwijden in de geheimen van het proton.

Het proton werd lang beschouwd als een nogal saai, voorspelbaar onderdeel van de natuur. Protonen zitten overal in, van sterren diep in de kosmos tot en met het broodje dat je eet. Fysici lieten het proton lange tijd links liggen. Opmerkelijk voor een deeltje dat letterlijk overal om ons heen en in ons is. ‘De aandacht van fysici was vooral gericht op de zoektocht naar nieuwe, exotische deeltjes en naar nog onbekende natuurkunde buiten het standaardmodel’, zegt Juan Rojo, ‘Maar het proton is echt interessant. Het blijkt in werkelijkheid een deeltje vol verrassingen’. Rojo vermoedt dat alle opmerkelijke nieuwe kennis over het proton samenhangt met een eigenschap van de natuur die we nog niet goed begrijpen. ‘Ik denk dat dit stukjes zijn van een grotere puzzel’, zegt hij. ‘Ik heb sterk het gevoel dat het niet los van elkaar staat.’ Juan Rojo zal op 9 mei zijn enthousiasme over het proton met ons delen.

Spreker: Juan Rojo. Hij is een expert op het gebied van de interactie tussen elementaire deeltjes, met name de interne substructuur van het proton dat is opgebouwd uit quarks en gluonen. Hij staat ook bekend om zijn pionierswerk in de toepassing van kunstmatige intelligentie (AI) in de deeltjesfysica. Rojo heeft een blog waarin hij schrijft over allerlei aspecten van de proton.

Muziek: Rob van Leersum, een songwriter en gitarist (6 & 12 – snarige gitaar en baritongitaar). Zijn vierde solo – CD komt waarschijnlijk dit jaar uit. Zie www.robvanleersum.com.

13 juni 2023: De James Webb-telescoop

De ontstaansgeschiedenis van sterrenstelsels is nog een mysterie, vooral door de beperkte waarnemingen van de beginperiode van het heelal (het vroege heelal). De nieuwe James Webb Space Telescope (JWST), met zijn grote spiegel en infrarode ogen, gaat hier eindelijk verandering in brengen. Omdat het licht van verre sterrenstelsels vele miljarden jaren nodig heeft om ons te bereiken, kijken we terug in de tijd als we naar verre sterren kijken. Met de JWST kunnen we verder weg kijken dan ooit tevoren, dus ook verder terug in de tijd. Zo kunnen we meer te weten komen over de vroegste geschiedenis van het heelal en proberen de prangende vragen uit het onderzoeksveld te beantwoorden over het ontstaan en de ontwikkeling van sterrenstelsels in deze beginfase van het universum. Door de structuur en samenstelling van de reeds vroeg ontstane sterrenstelsels te bestuderen, schijnt er nieuw licht op deze fascinerende materie.

Spreker: Mariska Kriek, hoogleraar Extragalactische sterrenkunde aan de Universiteit van Leiden. Zij onderzoekt hoe sterrenstelsels, inclusief onze eigen Melkweg, zijn ontstaan. Daarvoor gebruikt zij onder andere gegevens van de ruimtetelescoop Hubble en zijn opvolger de James Webb-ruimtetelescoop. In 2006 heeft zij ontdekt dat veel grote sterrenstelsels in het nog prille heelal vooral bestaan uit relatief oude sterren, die kort na de oerknal gevormd waren.

Muziek: Late Experience, een akoestisch trio, dat bestaat uit gitaar, bas en zang. Zij spelen een gevarieerd repertoire van pop/rock covers van bekende artiesten plus een aantal eigen songs.

12 september 2023: Omgaan met droogte, ook in Nederland

Waar Nederland vroeger een land was van overstromingen, krijgen we nu steeds meer te maken met extreme droogte. Waarbij lange droge periodes afgewisseld worden met heftige buien die weer voor wateroverlast zorgen. In de afgelopen jaren hebben we meerdere ernstige droogtes gezien, met aanzienlijke gevolgen voor natuur en economie. Als Nederland moeten we ons voorbereiden op de droogtes van de toekomst, die niet alleen heftiger zullen zijn door klimaatverandering, maar ook andere uitdagingen met zich meebrengen omdat ons land steeds voller wordt. Hoe ziet de droogte van de toekomst eruit? Hoe kunnen we het water dat toch valt in de zomer zo goed mogelijk gebruiken? Welke keuzes moeten we maken om in de toekomst nog voldoende water te hebben? Dat zijn drie vragen die in deze lezing aan bod zullen komen, waarbij we gaan kijken naar de gevolgen van droogte en de mogelijke oplossingen op de korte en lange termijn.

Spreker: Niko Wanders is universitair docent Hydrologie aan de Universiteit van Utrecht. Hij onderzoekt hoe hydrologisch extreme situaties zoals droogte en overstromingen beter voorspeld kunnen worden. Hij kijkt daarbij wat de invloed is van klimaatverandering en hoe de negatieve gevolgen van hydrologische extremen kunnen worden beperkt.

Muziek: Vita & Ronald. Zij zijn een semi-akoestisch duo uit Hilversum met een repertoire dat het best valt te omschrijven als Americana. En dat in de breedste zin van het woord. Ze spelen country-, blues-, pop-, rock- en folksongs met een grote rol voor tweestemmige zang. Songs van o.a. The Everly Brothers, Merle Haggard, Elmore James, Creedence Clearwater Revival, The Rolling Stones, Bob Dylan en af en toe een eigen nummer.

10 oktober: Kritieke materialen, energietransitie en geopolitiek: een complexe mix

Batterijen voor elektrische auto’s, cellen voor zonnepanelen, magneten voor windturbines, ze zijn niet aan te slepen. Dat geldt dus ook voor de zeldzame grondstoffen die daarvoor nodig zijn, zoals lithium, kobalt, neodymium en dysprosium. Die behoefte zorgt voor allerlei uitdagingen. Lukt het om die grondstoffen op een verantwoorde manier te winnen? Uit welke landen moeten we ze halen en hoe afhankelijk zijn we van die landen? Hoe slagen we erin deze grondstoffen te hergebruiken? Op deze vragen zal Prof. René Kleijn ons een antwoord proberen te geven.
Hierbij zal hij de verschillende methoden van metaalwinning bespreken. Zoals de mogelijkheid van recycling van de metalen, de mogelijkheid tot een (enigszins) verantwoordde winning in “bevriende” landen, de geopolitieke valkuilen en voetangels bij import uit derde landen en het delven van metalen uit de zeebodem. Bekeken zal worden hoe deze winningscapaciteit zich verhoudt tot de vraag naar dergelijke metalen in het kader van de energietransitie.

Spreker: Prof. René Kleijn. Hij is sinds 1 maart hoogleraar Toekomstbestendige Grondstofvoorziening, bij het Leids Centrum voor Milieuonderzoek (CML) van de Universiteit Leiden. Zijn onderzoeksinteresse ligt vooral op het terrein van de beperkingen van (kritieke) materialen en de betrouwbaarheid van hun aanvoerketens.

Muziek:. B2FAB . B2FAB treedt solo op met piano en speelt rustige en dromerige popmuziek.

14 november: De voor- en nadelen van een transparante overheid

Iedereen kan bij de overheid een verzoek om overheidsinformatie indienen. Vooral journalisten maken hiervan veel gebruik, omdat zij daarmee de overheid kunnen controleren. Openbaarheid van overheidsinformatie is in het belang van de democratische rechtsstaat. Maar niet alles kan openbaar worden gemaakt, soms moet informatie geheim blijven, bijvoorbeeld met het oog op de staatsveiligheid. Daarom zijn in de Wet open overheid (WOO) uitzonderingsgronden opgenomen.
De WOO is op 1 mei 2022 in werking getreden. Op deze wet wordt veel kritiek geleverd. Journalisten klagen dat het te lang duurt voordat informatie openbaar wordt gemaakt en dat te veel informatie wordt weggelakt. Tegelijkertijd klagen veel ambtenaren dat er te veel en te omvangrijke verzoeken worden ingediend, waardoor ambtenaren niet toekomen aan hun ‘echte’ werk. Is het wel nodig dat de sms’jes van Rutte bewaard worden en kunnen worden opgevraagd?
Tijdens deze lezing zal Annemarie Drahmann ingaan op de voor- en nadelen van openbaarheid van overheidsinformatie en de knelpunten van de WOO.

Spreker: Annemarie Drahmann. Zij is universitair hoofddocent aan de afdeling staats- en bestuursrecht van de universiteit Leiden. Zij is gespecialiseerd in het algemeen bestuursrecht, met een bijzondere interesse voor de transparante overheid. Zo doet zij onderzoek naar de openbaarheid van overheidsinformatie en naar de gelijke kansen die overheden moeten bieden bij het verdelen van schaarse vergunningen en subsidies.
In 2015 is zij gepromoveerd op een proefschrift getiteld “Transparante en eerlijke verdeling van schaarse besluiten“.

Muziek:. JD&Co . Kees van Oosten en zijn maat Joost Donkersloot spelen een mix van hun eigen singer-songwriter-werk en bekende nummers.

12 december: Invloed van media op het concentratievermogen

Mails, appjes, banners, pushberichten, trending topics en kattenfilmpjes – het is tegenwoordig moeilijker dan ooit om je langer dan een paar minuten onafgebroken te concentreren. Is dat een probleem? Ja, want concentratie is onmisbaar om creatief en productief te kunnen werken. Tijd voor de wetenschap om met antwoorden te komen.
Aandachtsexpert en cognitief psycholoog Stefan van der Stigchel helpt je om als winnaar uit de strijd om je aandacht te komen. Hij laat zien hoe concentratie werkt, maakt duidelijk hoe we ons werkgeheugen soms verkeerd gebruiken en legt de nieuwste wetenschappelijke inzichten uit. Maar bovenal geeft hij technieken waarmee je je concentratie langer vast kunt houden.

Spreker: Stefan van der Stigchel is hoogleraar Cognitieve Psychologie aan de afdeling Experimentele Psychologie van de Universiteit Utrecht. Hij wordt geïnspireerd door de vraag hoe wij ons bewust zijn van de wereld om ons heen. Bij de vraag wat we wel en wat niet waarnemen in onze omgeving speelt onze aandacht een belangrijke rol.
Stephan van der Stigchel heeft ook enkele populaire boeken geschreven over concentratie en aandacht. Tijdens de avond kun je zijn boeken “Concentratie” (uit 2018) of “Grip op je aandacht” (uit 2020) kopen en laten signeren. (de betaling kan d.m.v. pinnen)

Muziek: Miton heeft een mooi eigen Engelstalig repertoire opgebouwd met verhalende liedjes die gaan over de liefde, verlangens, verdriet en andere levenservaringen.